Chuyển dịch năng lượng – không chỉ là xu hướng, mà là yêu cầu sống còn

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, chuyển đổi từ năng lượng hóa thạch sang năng lượng tái tạo đang trở thành xu hướng toàn cầu. Với cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển dịch năng lượng sâu rộng chưa từng có.

Chỉ trong chưa đến một thập kỷ, Việt Nam đã từ một quốc gia gần như chưa có năng lượng tái tạo trở thành nước đứng đầu ASEAN về công suất điện mặt trời và điện gió. Tỷ trọng năng lượng tái tạo trong hệ thống điện quốc gia đã tăng từ 0% năm 2015 lên khoảng 20% vào năm 2020 và dự kiến sẽ đạt 50% vào năm 2030.

Việc Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 768/QĐ-TTg điều chỉnh Quy hoạch điện VIII mới đây đã cụ thể hóa lộ trình phát triển điện gió, điện mặt trời, thủy điện tích năng, lưu trữ pin, điện khí và cả điện hạt nhân trong dài hạn. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để Việt Nam thực hiện chiến lược chuyển đổi năng lượng bền vững, đồng thời mở ra “sân chơi” rộng lớn cho cộng đồng doanh nghiệp.

Theo TS. Ngô Đức Lâm – nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng, Bộ Công Thương – để đạt mục tiêu công suất nguồn điện từ 183.000 đến 236.000 MW vào năm 2030, Việt Nam cần khoảng 200 tỷ USD đầu tư trong vòng 10 năm. Rõ ràng, đây không còn là cuộc chơi riêng của EVN hay các tập đoàn nhà nước. Việc xã hội hóa đầu tư là tất yếu.

Đặc điểm của năng lượng tái tạo là nguồn phân tán, quy mô dự án không quá lớn, thời gian xây dựng nhanh, chi phí đầu tư vừa phải. Điều này tạo điều kiện cho nhiều doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp nhỏ và vừa, thậm chí các liên doanh với địa phương tham gia vào các khâu như xây dựng nhà máy, cung cấp thiết bị, dịch vụ kỹ thuật, bảo trì – vận hành hay phát triển phần mềm quản lý năng lượng.

Ngoài ra, thị trường điện lực Việt Nam cũng được tái cơ cấu theo hướng cạnh tranh. Sau khi hoàn thiện giai đoạn bán buôn điện cạnh tranh, hệ thống sẽ tiến tới bán lẻ điện cạnh tranh – tạo điều kiện cho doanh nghiệp tham gia trực tiếp vào việc phân phối, bán điện, đấu nối và giao dịch trên thị trường.

Chính sách “chống độc quyền” trong ngành điện được cụ thể hóa trong Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị, với chủ trương rõ ràng: khuyến khích mọi thành phần kinh tế tham gia phát triển năng lượng. Đây là lúc các doanh nghiệp cần thay đổi tư duy: không còn chờ đợi “cơ chế đặc thù” mà cần chủ động đón đầu xu hướng.

Thách thức không ít – ai vượt qua sẽ vươn lên mạnh mẽ

Mặc dù dư địa lớn nhưng để thực sự tham gia vào chuỗi cung ứng năng lượng, doanh nghiệp Việt còn phải đối mặt với không ít rào cản.

Trước hết là những bất cập trong cơ chế và chính sách. Mặc dù chủ trương xã hội hóa ngành năng lượng đã được xác lập nhưng các quy định thực thi còn thiếu đồng bộ. Việc tiếp cận đất đai, vốn vay, ưu đãi thuế, đấu nối lưới điện và ký hợp đồng mua bán điện (PPA) vẫn còn nhiều vướng mắc, đặc biệt với doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Một số luật liên quan như Luật Điện lực, Luật Đầu tư, Luật Đất đai… chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn, khiến quá trình triển khai dự án mất nhiều thời gian và chi phí không cần thiết. Thủ tục hành chính vẫn còn rườm rà, gây tâm lý e ngại cho nhà đầu tư.

Bên cạnh đó, khó khăn về công nghệ cũng là điểm nghẽn lớn. Doanh nghiệp nội địa còn thiếu nguồn nhân lực kỹ thuật chất lượng cao, chưa làm chủ công nghệ lưu trữ, điều phối năng lượng và quản lý lưới điện thông minh – những yếu tố bắt buộc khi muốn đầu tư nghiêm túc vào năng lượng sạch.

Ngoài ra, đặc tính của điện mặt trời và điện gió là phụ thuộc thời tiết, tạo ra rủi ro vận hành nếu không có hệ thống lưu trữ điện và điều tiết tải phù hợp. Đây là điểm mà không ít doanh nghiệp e ngại khi cân nhắc đầu tư vào năng lượng tái tạo.

Dù còn nhiều thách thức nhưng rõ ràng đây là thời điểm vàng để doanh nghiệp Việt bước vào thị trường năng lượng. Những đơn vị đi trước như Trung Nam Group, Hà Đô Group, BCG Energy đã chứng minh rằng: nếu dám đầu tư, có tầm nhìn và chiến lược, doanh nghiệp Việt hoàn toàn có thể cạnh tranh sòng phẳng với các nhà đầu tư nước ngoài.

Không nhất thiết phải đầu tư trực tiếp nhà máy điện quy mô lớn, doanh nghiệp có thể bắt đầu từ những khâu nhỏ hơn trong chuỗi giá trị như cung ứng thiết bị, lắp đặt, vận hành kỹ thuật, quản lý dự án, phần mềm giám sát, dịch vụ bảo trì... Những “mắt xích phụ” này nếu được tận dụng tốt sẽ trở thành nền tảng để doanh nghiệp nâng tầm và từng bước vươn ra quốc tế.

Chuyển dịch năng lượng không chỉ là một chiến lược môi trường, mà còn là chiến lược phát triển kinh tế quốc gia. Những doanh nghiệp còn chần chừ sẽ nhanh chóng bị bỏ lại khi hệ sinh thái năng lượng mới hình thành. Ngược lại, những đơn vị dám đi trước, dám đầu tư và dám học hỏi sẽ trở thành lực lượng tiên phong, tạo ra giá trị lớn không chỉ cho bản thân mà còn cho quốc gia.