Những vụ việc mới đây như thuốc tân dược giả quy mô toàn quốc, sữa giả do Công ty cổ phần Dược quốc tế Rance Pharma và Công ty cổ phần Dược dinh dưỡng Hacofood Group sản xuất, hay sản phẩm kẹo rau củ Kera quảng cáo gian dối đã khiến dư luận bàng hoàng, đồng thời làm nổi bật một vấn đề dai dẳng - sự thiếu vắng một cơ chế kiểm soát hiệu quả và minh bạch trong chuỗi cung ứng hàng hóa.

Dù đường đi của hàng giả đã được cơ quan chức năng làm rõ, song việc xác định trách nhiệm giữa các đơn vị vẫn còn lúng túng. Quan trọng hơn, Việt Nam hiện đã có công cụ để ngăn chặn gian lận thương mại đó là truy xuất nguồn gốc nhưng lại chưa được sử dụng triệt để và hiệu quả.

Đại diện một đơn vị cung cấp giải pháp truy xuất nguồn gốc phân tích, nếu doanh nghiệp thực hiện kê khai đầy đủ chuỗi cung ứng theo tiêu chuẩn quốc gia và đồng bộ dữ liệu lên Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc sản phẩm, hàng hóa quốc gia (truyxuatnguongoc.gov.vn), người tiêu dùng hoàn toàn có thể kiểm tra thông tin sản phẩm một cách minh bạch. Điều này giúp nhanh chóng phát hiện, xử lý các hành vi gian lận.

Bà Phạm Thị Lý - Giám đốc Trung tâm Doanh nghiệp hội nhập và phát triển (IDE) cho rằng: “Nếu các công ty như Rance Pharma hay Hacofood Group tham gia vào hệ thống truy xuất nguồn gốc của Hà Nội hoặc Cổng truy xuất quốc gia, họ sẽ phải tuân thủ kê khai thông tin theo tiêu chuẩn, đồng thời chịu sự giám sát liên tục của cơ quan chức năng. Điều này có thể giúp bảo vệ nhóm người tiêu dùng dễ tổn thương như trẻ em, người bệnh, người già”.

Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy một nghịch lý đáng lo ngại, mã QR được sử dụng phổ biến tại siêu thị, trung tâm thương mại, nhưng phần lớn lại không đảm bảo chức năng truy xuất đúng chuẩn. Khảo sát tại các chuỗi lớn như GO Mart, AEON Mall, Co.op Mart… cho thấy, mã QR nhiều khi chỉ dẫn tới website giới thiệu doanh nghiệp, hoặc thậm chí không hoạt động.

Theo TCVN 12850:2019 và Thông tư 02/2024/TT-BKHCN ngày 28 tháng 3 năm 2024 của Bộ Khoa học và Công nghệ, mã QR chỉ có ý nghĩa nếu chứa thông tin đầy đủ từ tên sản phẩm, nhà sản xuất, địa chỉ, chuỗi cung ứng, thời gian sản xuất… Đáng tiếc, tình trạng mã QR “trang sức” đang làm người tiêu dùng ảo tưởng về tính minh bạch, trong khi hàng giả vẫn dễ dàng len lỏi vào kệ hàng.

Về phía ông Bùi Bá Chính - Quyền Giám đốc Trung tâm Mã số, mã vạch quốc gia cho rằng để thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 57/NQ-TW ngày 22 tháng 12 năm 2024 của Bộ Chính trị, cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số trong toàn bộ chuỗi cung ứng. Từ sản xuất, lưu kho, vận chuyển đến phân phối, mọi khâu đều cần số hóa để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tăng sức cạnh tranh cho doanh nghiệp và giúp cơ quan quản lý kiểm soát tốt hơn.

Ví dụ, trong sản xuất nông sản theo tiêu chuẩn VietGAP, nếu vẫn dùng sổ tay để ghi chép thì dễ xảy ra sai sót hoặc bị làm giả hồ sơ, khiến thông tin không minh bạch. Ngược lại, nếu dùng phần mềm để ghi chép nhật ký sản xuất theo thời gian thực, doanh nghiệp có thể kiểm soát toàn bộ quy trình rõ ràng, chính xác. Điều này không chỉ khẳng định chất lượng, nguồn gốc sản phẩm mà còn tạo nền tảng vững chắc cho thương mại điện tử phát triển.

Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn nhiều bất cập như chưa chuẩn hóa mã QR, hệ thống dữ liệu chưa liên thông, và thiếu giám sát chặt chẽ. Điều này khiến người tiêu dùng dễ mất niềm tin, tạo kẽ hở cho hàng giả, hàng kém chất lượng len lỏi trên thị trường. Dù hiện chưa bắt buộc tất cả doanh nghiệp phải truy xuất nguồn gốc, nhưng nếu đã triển khai, họ phải thực hiện nghiêm túc theo các tiêu chuẩn quốc gia. Nếu cung cấp thông tin sai hoặc không đầy đủ, doanh nghiệp có thể bị xem là gian dối với người tiêu dùng.

Một điểm then chốt để ngăn chặn hàng giả là sớm nâng cấp Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc sản phẩm, hàng hóa quốc gia. Hiện cổng này vẫn còn yếu, dễ bị nghẽn khi truy cập nhiều và chưa chia sẻ được dữ liệu giữa các bộ, ngành, địa phương. Doanh nghiệp cần kê khai thông tin về vùng trồng, nguyên liệu, quy trình sản xuất, lô hàng… lên cổng để phục vụ giám sát và truy trách nhiệm nếu xảy ra sự cố. Khi thông tin đã được công bố, doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm trước pháp luật. Người dân cũng có thể truy cập vào cổng để kiểm tra nguồn gốc, chất lượng sản phẩm đang lưu hành trên thị trường.

Ví dụ gần đây là vụ sản xuất và tiêu thụ sữa giả. Các đối tượng công bố sản phẩm ở một địa phương nhưng bán ở nơi khác. Do dữ liệu không được chia sẻ nên cơ quan quản lý ở nơi tiêu thụ không nắm được thông tin. Nếu thông tin được đưa lên cổng, việc truy xuất và xử lý sẽ dễ dàng, kịp thời hơn.

TS Trịnh Bá Dương - Chủ tịch AseanHub cảnh báo, những thủ đoạn làm giả hiện nay không dừng lại ở hình thức mà đã giả mạo cả dữ liệu truy xuất. Ông đề xuất kết hợp RFID - Blockchain - AI để thiết lập hệ thống truy xuất minh bạch, không thể giả mạo và tự động giám sát rủi ro. “Nếu công nghệ là chìa khóa, truy xuất nguồn gốc là cánh cửa mở ra nền thương mại văn minh và bền vững”, TS Trịnh Bá Dương nhấn mạnh.

Tuy nhiên, vẫn còn không ít doanh nghiệp e ngại minh bạch thông tin truy xuất vì lo bị kiểm soát thuế, hoặc bị siêu thị “vượt rào”, giao dịch trực tiếp với nơi sản xuất. Một số cơ quan quản lý vẫn chưa coi trọng truy xuất nguồn gốc như một công cụ giám sát thiết yếu.

Dưới góc độ doanh nghiệp. ông Đỗ Quang Thuần - Trưởng phòng Marketing - Công ty TNHH Xuất-Nhập khẩu và bán lẻ hàng tiêu dùng Hà Nội - hệ thống siêu thị BRG Mart và Haprofood cho biết, dù siêu thị có nhiều lớp kiểm soát, nhưng vẫn chủ yếu dựa vào giấy tờ và đánh giá cảm quan, khó phát hiện khi nhà cung cấp thay đổi nguồn hàng hoặc gian lận. Giải pháp, theo các chuyên gia, là siêu thị cần chủ động ứng dụng truy xuất nguồn gốc bằng mã số, mã vạch, RFID, AI… để kiểm soát chất lượng ngay từ khâu trồng trọt, sản xuất.

Về pháp luật, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 quy định rõ trách nhiệm của tổ chức, cá nhân kinh doanh trong đảm bảo chất lượng, an toàn sản phẩm theo nội dung đã công bố. Tuy nhiên, để các quy định pháp lý thực sự đi vào cuộc sống, cần nhanh chóng hoàn thiện hành lang pháp lý về truy xuất, đồng thời nâng cao nhận thức cho doanh nghiệp, người tiêu dùng và cơ quan chức năng. Việc đầu tư nâng cấp Cổng truy xuất nguồn gốc quốc gia là một nhiệm vụ cấp thiết, nhằm đảm bảo dữ liệu thông suốt giữa các bộ, ngành, địa phương và giúp cơ quan quản lý dễ dàng truy cứu khi có sự cố.

Câu chuyện chống hàng giả, hàng nhái không chỉ là câu chuyện riêng của một vài doanh nghiệp hay cơ quan chức năng. Đó là bài toán quốc gia cần lời giải bằng công nghệ, bằng trách nhiệm và bằng một hành lang pháp lý đủ mạnh để bảo vệ thị trường và niềm tin của người tiêu dùng.