Làng nghề truyền thống là một phần không thể thiếu trong bản sắc văn hóa của nhiều địa phương ở Việt Nam. Từ gốm Bát Tràng, lụa Tân Châu, mộc Đồng Kỵ cho đến nước mắm Phú Quốc hay nón lá Huế, mỗi sản phẩm đều mang trong mình tinh hoa của cả một vùng đất và lịch sử dân tộc. Tuy nhiên, trong thời đại toàn cầu hóa và cạnh tranh ngày càng gay gắt, những giá trị truyền thống ấy nếu không được bảo tồn và đổi mới sẽ rất dễ mai một. Đó là lý do vì sao ngày càng nhiều làng nghề đang tìm đến công nghệ, đặc biệt là chuyển đổi số, như một lối thoát để hồi sinh và nâng cao sức cạnh tranh cho sản phẩm đặc thù của mình.

Chuyển đổi số trong làng nghề không chỉ đơn thuần là đưa sản phẩm lên internet để bán hàng. Đó là một quá trình tổng thể, bao gồm cả việc số hóa quy trình sản xuất, ứng dụng phần mềm quản lý, xây dựng thương hiệu số và quan trọng nhất là kết nối với thị trường toàn cầu thông qua các nền tảng công nghệ. Việc áp dụng những công cụ kỹ thuật số hiện đại vào quy trình truyền thống giúp cải tiến chất lượng, giảm chi phí và đặc biệt là giữ được nét đặc trưng mà vẫn phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng hiện đại.

Một ví dụ sinh động là sự thay đổi của làng nghề làm lụa Tân Châu ở An Giang. Trước đây, sản phẩm lụa lãnh Mỹ A – một loại lụa được nhuộm từ trái mặc nưa – chỉ tiêu thụ trong phạm vi khu vực hoặc bán cho khách du lịch. Nhưng nhờ ứng dụng công nghệ in ấn 3D để thiết kế mẫu hoa văn, kết hợp cùng việc sử dụng phần mềm thiết kế thời trang và dựng mẫu thử trên mô hình ảo, các nghệ nhân và doanh nghiệp địa phương đã có thể trình diễn bộ sưu tập lụa lãnh Mỹ A trên sàn diễn thời trang quốc tế mà không cần mang theo hàng mẫu nặng nề. Từ đó, sản phẩm được tiếp cận với nhà thiết kế quốc tế, mở rộng đơn hàng và nâng tầm giá trị.

Một yếu tố then chốt trong chuyển đổi số là khả năng truy xuất nguồn gốc và kể câu chuyện của sản phẩm. Với các sản phẩm thủ công mỹ nghệ hay đặc sản vùng miền, mỗi chiếc bình gốm hay chai nước mắm không chỉ là một vật phẩm mà còn chứa đựng câu chuyện văn hóa, lịch sử, kỹ thuật chế tác. Các ứng dụng số cho phép gắn mã QR vào từng sản phẩm, khi quét sẽ hiện ra video, hình ảnh, bản đồ và thông tin về quy trình sản xuất, người làm ra sản phẩm, thậm chí là cả lời kể của nghệ nhân. Điều này giúp khách hàng cảm nhận được giá trị thực sự đằng sau sản phẩm, tăng niềm tin và sẵn sàng trả giá cao hơn.

Chuyển đổi số cũng giúp làng nghề mở rộng kênh tiêu thụ. Việc đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada, Tiki hay quốc tế như Amazon, Etsy, Alibaba cho phép tiếp cận khách hàng mà trước đây khó lòng với tới. Tuy nhiên, để làm được điều đó, cần có sự hỗ trợ kỹ thuật, hướng dẫn về quy cách đóng gói, tiêu chuẩn hình ảnh và kỹ năng chăm sóc khách hàng online. Các chương trình tập huấn do nhà nước hoặc doanh nghiệp công nghệ tổ chức đóng vai trò rất quan trọng, đặc biệt là với các nghệ nhân lớn tuổi hoặc hộ sản xuất nhỏ lẻ.

Một thay đổi quan trọng nữa là việc ứng dụng các phần mềm quản lý đơn hàng, tồn kho và tài chính. Với các làng nghề vốn hoạt động theo hình thức hộ gia đình, việc theo dõi sản xuất, giao hàng và thu chi thường rất thủ công và thiếu hệ thống. Khi đưa vào phần mềm, mọi thông tin được lưu trữ và phân tích, giúp người sản xuất dễ dàng lập kế hoạch, kiểm soát chất lượng và điều chỉnh sản lượng theo nhu cầu thị trường. Điều này làm giảm rủi ro, tăng năng suất và đặc biệt là tạo nền tảng để tham gia vào chuỗi cung ứng lớn hơn.

Tuy nhiên, chuyển đổi số cũng đặt ra không ít thách thức. Đầu tiên là về tư duy. Nhiều nghệ nhân vẫn quen với lối sản xuất truyền thống, chưa quen với công nghệ hoặc e ngại thay đổi. Một số hộ còn lo sợ mất nghề khi máy móc thay thế kỹ năng thủ công. Thực tế thì chuyển đổi số không có nghĩa là bỏ cái cũ mà là cách để gìn giữ và phát triển truyền thống trong hình thức mới. Công nghệ không thay thế con người mà giúp con người làm việc hiệu quả và sáng tạo hơn.

Ngoài ra, rào cản về chi phí và nhân lực cũng rất lớn. Các làng nghề thường thiếu vốn đầu tư vào công nghệ, không có đội ngũ kỹ thuật viên chuyên sâu. Do đó, nhà nước cần có chính sách hỗ trợ cụ thể như cấp vốn vay ưu đãi, trợ giá phần mềm quản lý, miễn phí nền tảng bán hàng online cho làng nghề trong giai đoạn đầu chuyển đổi. Đồng thời, cần hình thành mạng lưới cố vấn công nghệ để hướng dẫn và đồng hành cùng các làng nghề.

Chuyển đổi số là xu hướng tất yếu trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghệ bùng nổ. Với sản phẩm đặc thù địa phương – vốn mang trong mình bản sắc văn hóa riêng biệt – công nghệ số chính là “người kể chuyện” giúp truyền tải giá trị ấy ra thế giới. Khi mỗi chiếc áo dài, mỗi chai nước mắm hay mỗi chiếc giỏ đan tay được định danh kỹ thuật số, mang trong mình câu chuyện, quy trình và sự minh bạch, đó chính là lúc sản phẩm địa phương bước ra khỏi “ao làng” để đến với sân chơi toàn cầu một cách đàng hoàng, tự tin và đầy kiêu hãnh.